Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində "sam yeli" ifadəsi ümumiyyətlə "səmum" kimi izah olunur. Lakin bu, mənanın tamlığını əks etdirmir. "Sam yeli", əslində, səhra küləkləri arasında ən təhlükəli və qorxulu olan, qızmar və qumlu tozlarla dolu, şiddətli və qəfil əsən səmum küləyinin daha poetik, daha obrazlı bir ifadəsidir. Sözün "sam" komponenti "qum", "səhra" mənalarını ifadə edərək küləyin təbiətini daha aydın göstərir. "Yeli" isə əlbəttə ki, külək deməkdir. Beləliklə, "sam yeli" ifadəsi "qumlu külək", "səhra küləyi" mənalarına da malik olmaqla yanaşı, əsasən qızmar, qumlu tozlu və təhlükəli olan səmum küləyini təsvir edir.
Bu ifadənin ədəbi əsərlərdə işlənməsində, "sam yeli"nin fəlakət gətirən, həyatı çətinləşdirən, insanın ruh halını pozaraq daxili narahatlıq yaradan amil kimi təsvir olunduğunu görürük. Verilmiş nümunədə də, "sam yeli"nin qızın həyatına mənfi təsir göstərə biləcək çətinlikləri, narahatlıqları simvolizə etməsi aydın görünür. "Bəlkə bu gəlişdən sonra qızın həyat çəməninə sam yeli əsməyəcək..." cümləsində "sam yeli", gələcəkdə gözlənilən çətinliklərin, kədərlərin qarşısının alınmasını arzulayan bir ümid ifadə olunur.
Dilçilik baxımından, "sam yeli" ifadəsi əsasən məcazlı mənada işlənir. Yəni, həqiqi küləkdən daha çox, həyatda rast gəlinən çətinliklər, problemlər, kədərlər kimi mənfi halları ifadə edir. Bu ifadənin tərkib hissələri ("sam" və "yeli") sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş bir frazeoloji vahiddir və hər iki sözün ayrıca mənaları ilə tam üst-üstə düşmür. "Sam yeli" ifadəsi ədəbi dildə daha çox işlənərək əsərlərə poetiklik və obrazlılıq qatır.
Nümunə cümlələr:
- Qəflətən əsən sam yeli, səhrada yolunu itirmiş səyyahı daha da çaşdırdı.
- Ürəyimin çöllərində əsən sam yeli, hər an məni qorxuya salır.
- Həyatının yaylaqlarına sam yeli əsməyəcək, onun gələcəyi parlaqdır.