Sarmaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə “bürümək, tutmaq, çulğamaq, qaplamaq” kimi dar mənalarla məhdudlaşdırıla bilməz. Daha geniş və dəqiq şəkildə izah etsək, bu sözün bir neçə əsas məna çalarını ayırd etmək olar:
1. Fiziki örtmə, bürümə: Bu, ən məlum mənasıdır. Bir şeyin başqasını bütövlüklə və ya qismən əhatə etməsi, örtməsi, bürüməsi mənasını verir. Məsələn: “Qızı sarğıya sardı”, “Bağban ağacı budaqlarla sardı”, “Qar yer üzünü sarmışdı”. Bu mənada sinonimləri “bükümək”, “örtmək”, “bəsləmək”, “qaplamaq”, “çulğamaq” ola bilər. Burada fiziki təmas və əhatə əsas rol oynayır.
2. Qapanma, əhatə olunma: Sarmaq, həmçinin bir məkanın, ərazinin başqa bir şeylə əhatə olunması, qapanması mənasını da verir. Məsələn: “Duman dağları sarmışdı”, “Şəhəri qorxu sarmışdı”. Bu mənada “əhatə etmək”, “bürüdücülük etmək” sinonim kimi işlənə bilər. Burada fiziki təmas olmaya da bilər, daha çox əhatə və qapanma hissi ön plandadır.
3. Təsir altına alma, hökmranlıq: Sarmaq sözü, abstrakt mənada, bir hissin, düşüncənin və ya hadisənin bir şəxsi, qrupu və ya cəmiyyəti tam özünə tabe etməsi, təsir altına alması mənasında da işlənə bilər. Məsələn: “Onu qəm-qüssə sarmışdı”, “Şəhəri qorxu sarmışdı” (burada ikinci nümunədə həm fiziki, həm də metaforik məna birlikdə istifadə olunub), “Mənə bir narahatlıq hissi sardı”. Bu mənada “bürüdücülük etmək”, “əhatə etmək”, “tutmaq”, “hökmranlıq qurmaq” kimi sözlər sinonim ola bilər. Burada emosional və ya psixoloji təsir ön plana çıxır.
Etimalogiyası: Sarmaq sözünün kökü qədim Türk dillərindən gəlmə olduğu ehtimal olunur və əsasən fiziki əhatə və bürümə ilə bağlı mənaları əks etdirir. Zamandan asılı olaraq, mənaları genişlənib və abstrakt mənalar qazanmışdır.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Ana uşağı yumşaq yorgana sardı.
- Qalın duman bütün şəhəri sarmışdı.
- Onu dərin bir kədər sarmışdı.
- Sağ ol! Sağ ol! - səsləri məclisi sardı (burada səslərin məclisi tamamilə əhatə etməsi və dolğunluq yaratması vurğulanır).