Sir-sifət sözü Azərbaycan dilində istifadə olunan bir söz birləşməsidir. Əsasən "üz", "sifət", "üz-göz" mənalarında işlənir. Lüğətlərdəki qısa izah bu mənaları əhatə etsə də, daha geniş və dəqiq bir şəkildə izah edilməsi mümkündür.
Etimaloji baxımdan "sir" sözü farsca mənşəli olub, "sirlənmək, gizlənmək" mənasını daşıyan "sir" felindən törəyib. Bu mənada "sir-sifət" ifadəsi, insanın daxili vəziyyətini, duyğularını üzünün ifadəsində əks etdirdiyini bildirir. Yəni, insanın daxili dünyası onun üzündə, sifətində əks olunur. "Sifət" isə, klassik mənası ilə, insanın üzünün görünüşünü ifadə edir.
Beləliklə, "sir-sifət" ifadəsi sadəcə "üz" və ya "sifət" kimi deyil, daha çox insanın emosional vəziyyətini, daxili halını əks etdirən üz ifadəsi kimi anlaşılmalıdır. Məsələn, "Onun sir-sifəti solğun idi" cümləsində, sadəcə rəngsiz bir üz deyil, həm də narahatlıq, xəstəlik və ya kədər kimi bir emosional vəziyyətin ifadə olunduğu başa düşülür.
Misallar:
- "Bir onun sir-sifətinə bax." - Bu cümlədə danışanın əsas məqsədi həmin şəxsin üz ifadəsindən onun hisslərini, düşüncələrini anlamaqdır.
- "Sir-sifəti qızarmaq." - Bu, utancaqlıq, qorxu və ya həyəcan kimi duyğuların ifadəsidir. Sadəcə dərinin qızarmağı deyil, emosional bir halın təsviridir.
- "[Səfdərin arvadı:] Sir-sifətlərini boyamaq [Zivərgilin] heç yadlarından çıxmı..." - Bu cümlədə "sir-sifət" ifadəsi insanların xatirələrində yer alan bir obrazın üz cizgiləri, onun ifadəli görünüşü mənasında işlənir. Yəni, Zivərgilin xatirələrindəki şəxslərin üz ifadələri, xarici görünüşü yadda qalıb.
Nəticə olaraq, "sir-sifət" ifadəsi sadə bir leksik vahid deyil, mürəkkəb bir məna daşıyan və kontekstdən asılı olaraq fərqli nüanslar əldə edən bir söz birləşməsidir. Onun mənası yalnız "üz" və ya "sifət" ilə məhdudlaşmır, həm də insanın daxili dünyasının xarici təzahürü kimi daha geniş bir məna kəsb edir.