Son sözü Azərbaycan dilində çoxmənalı bir söz olub, əsasən bir şeyin bitmə nöqtəsini, həddini, qurtaracağını, nəhayətini ifadə edir. Lüğətlərdə sadəcə "bir şeyin qurtaracağı, nəhayəti, axırı; axır" kimi qısa tərifi verilmiş olsa da, mənası kontekstdən asılı olaraq daha geniş və dəqiq şəkildə izah edilməlidir.
Mənşə etibarilə, "son" sözü türk dillərinin ortaq leksikasına aiddir. Fərqli türk dillərində oxşar formalarda və mənalarda işlənir. Etimoloji baxımdan, "son" sözü "sərhəd", "hədd" mənalarını ifadə edən kökdən törəmiş ola bilər.
Məna çalarları: "Son" sözü müxtəlif kontekstlərə uyğun olaraq bir neçə məna çalarında işlənə bilər:
- Zaman baxımından son: Bir hadisənin, prosesin, dövrün bitməsi, qurtarması ("Yolun sonu", "İlin sonu", "Filmin sonu").
- Məkan baxımından son: Bir yerin, ərazinin, yolun son nöqtəsi, həddi ("Küçənin sonu", "Meşənin sonu", "Dəniz sahilinin sonu"). Bu mənada "uc", "kənar" sözləri ilə sinonim kimi işlənə bilər.
- Nəticə, yekun: Bir hadisənin, işin, prosesin yekun nəticəsi, axır nəticə ("İşin sonu yaxşı oldu", "Onun son sözü həlledici oldu"). Bu mənada "nəticə", "yekun", "axır" sözləri ilə sinonimdir.
- Axırıncı, ən son: Sıra ilə gələn bir şeylər sırasının ən sonuncu üzvü ("Son qatar", "Sonuncu dəfə", "Sonuncu sətir"). Bu mənada "axırıncı", "əsas" sözləri ilə sinonim kimi işlənə bilər.
Cümlədə işlənməsi: "Son" sözü cümlələrdə müxtəlif qrammatik funksiyalarda işlənə bilər. Adətən, cümlədə əsasən əlavə, xəbər, və ya hallar kimi işlənir. Misal üçün:
- "Yolun sonu görünür." (əlavə)
- "Bu, filmin sonudur." (xəbər)
- "O, son dəfə gəldi." (hallar)
- "Bayramın Məşədibəygilə qonaq gəldiyi ilk gün son gün olmadı." (bu cümlədə "son gün" ifadəsi zaman mənasında işlənmişdir və tam ifadə rolunu oynayır.)
Qeyd etmək lazımdır ki, "son" sözü bəzi hallarda "sonuncu" sözü ilə sinonim kimi işlənə bilsə də, aralarında incə bir məna fərqi var. "Sonuncu" daha çox ardıcıllığı vurğulayır, halbuki "son" daha geniş mənada istifadə edilə bilər.