Tərpətmək felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə "hərəkətə gətirmək" və ya "hərəkət etdirmək" kimi qısaca izah edilməkdən daha geniş və dəqiq bir şəkildə təsvir edilə bilər. Lüğətlərdəki qısa izahlar, sözün əsas mənasını əks etdirir, lakin onun kontekstə bağlı nüanslarını tam əhatə etmir.
Əslində, "tərpətmək" feli, bir cismi və ya canlı bir varlığı minimal hərəkətə gətirmək mənasını verir. Bu hərəkət, qəfil, kəskin və ya zəif, sürətli və ya yavaş ola bilər. "Qımıldatmaq" sözü ilə sinonim olsa da, "tərpətmək" daha geniş bir məna spektrinə malikdir. "Qımıldatmaq" daha çox kiçik, incə hərəkətləri ifadə edərkən, "tərpətmək" daha böyük və ya daha nəzərə çarpan hərəkətləri də əhatə edir.
Məsələn, "Kərim baba sükut ilə başını tərpətdi" cümləsində, başın hərəkəti çox kiçik və yalnız başın öz oxu ətrafında dönməsi ilə məhdudlaşır. Lakin, "küləy tərpətdi ağacların budaqlarını" cümləsində, hərəkət daha geniş və daha intensivdir. Beləliklə, "tərpətmək" feli, hərəkətin intensivliyini və miqyasını nəzərə almadan, bir şeyin vəziyyətinin dəyişməsi, yerini dəyişməsi, minimal da olsa hərəkətə gətirilməsi mənasını verir.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "tərpətmək" sözünün "tərpənmək" felindən törəmə olduğunu görərik. "Tərpənmək" isə öz növbəsində, kökü qədim türk dillərində olan bir sözdür və "hərəkət etmək", "qımıldamaq" mənalarını ifadə edir. Beləliklə, "tərpətmək" feli, həm leksik, həm də etimoloji baxımdan "hərəkətə gətirmək" mənasını daha geniş və dəqiq şəkildə əks etdirir.
Cümlə içində istifadəsinə dair daha bir neçə nümunə:
- Yuxudan tərpəndi.
- Ayağını tərpədə bilmirdi.
- Qəlbini tərpətdi bu xəbər.
- Əlini tərpətməklə işarə etdi.
Göründüyü kimi, "tərpətmək" feli, həm fiziki, həm də mənəvi hərəkətləri ifadə edə bilər. Fiziki hərəkətə misal olaraq cisimlərin yerini dəyişməsi, bədənin üzvlərinin hərəkət etdirilməsi, mənəvi hərəkətə misal olaraq isə hisslərin və duyğuların oyanması göstərilə bilər.