Tıxamaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, sadəcə “güclə sığışdırmaq, yerləşdirmək; soxmaq, dürtmək” kimi qısa bir izahla kifayətlənə bilməz. Daha dəqiq və geniş bir şəkildə izah etmək üçün aşağıdakı nüanslara toxunmaq lazımdır:
Mənşəyi: Tıxamaq feli, türk dillərinin köklü sözlərindən biridir. *Tıx-* morfeması, sıxmaq, doldurmaq, bir şeyə sıxışdırmaq mənasını ifadə edir. "-maq" isə fel şəkilçisidir. Bu baxımdan, sözün mənşəyi əşyaların bir yerə sıxılaraq yerləşdirilməsi ilə bağlıdır.
Mənası: Tıxamaq, bir cismi, əşyanı və ya maddəni mövcud məkana güclə, bəzən də zorla yerləşdirməyi ifadə edir. Bu zaman məkanın tam dolu olması və ya yerin az olması vacibdir. Sadəcə yerləşdirmək deyil, “sıxışdıraraq yerləşdirmək” fikri ön planda dayanır. Misal üçün, “çantanı əşyalarla tıxadım” deyəndə, çantanın həcminin əşyalarla tam dolduğu və bəlkə də artıq əşyaların da güclə yerləşdirildiyi nəzərdə tutulur. "Borunu torpağa tıxadı" ifadəsində isə, borunun torpağa güclə soxulması nəzərdə tutulur.
İstifadə nümunələri: Tıxamaq feli müxtəlif kontekstlərdə istifadə edilə bilər:
- Fiziki tıxama: "Qutunu konfetlə tıxadı.", "Şüşəni qumla tıxadılar.", "Dəliyi taxta ilə tıxamaq." Bu nümunələrdə fiziki bir cisim digərinə güclə yerləşdirilir.
- Mənəvi tıxama: "Sözlərimi boğazıma tıxadılar." (burada ifadə azadlığının məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur). "Başını narahatlıqlarla tıxadı." (burada narahatlıqların insanın beynini doldurması, düşüncələrini məşğul etməsi nəzərdə tutulur).
- Metaforik istifadə: "Yol tıxandı." (burada yolun nəqliyyat vasitələri ilə dolması nəzərdə tutulur, fiziki tıxama deyil, ancaq buna bənzər bir vəziyyətdir).
Verilən nümunə cümləsi olan "Serdyuk… əsgini [Təvəkkülün] ağzına tıxadı…" də fiziki bir əşyanın (əsg) güclə başqa bir yerə (ağza) yerləşdirilməsini göstərir. Bu halda “tıxamaq” sözü, sadəcə “soxmaq” mənasından daha güclü, zorlama ilə əlaqəli bir hərəkəti bildirir.
Beləliklə, "tıxamaq" felinin mənası sadə bir izahdan çox dərin, çeşidli və kontekstdən asılı olaraq dəyişən bir məna daşıyır.