Toxumaq (f.) Azərbaycan dilində geniş məna kəsb edən bir feldir. Əsas mənası, uzununa (əriş) və eninə (arğac) uzadılmış sapların bir-birinin arasından sistemli şəkildə keçirilməsi ilə parça, xalça, kətan, məxmər və sairə kimi toxunmuş materialların hazırlanması prosesini ifadə edir. Bu proses, əl ilə və ya müxtəlif toxuculuq maşınları vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Toxuma texnikasının müxtəlif növləri vardır və bu texnikaya görə hazırlanan məhsulların xüsusiyyətləri də fərqlənir.
Ancaq "toxumaq" sözünün mənası yalnız fiziki proseslə məhdudlaşmır. Metaforik mənada da geniş istifadə olunur. Məsələn, "toxumaq" sözü, bir şeyi başqa bir şeylə qarışdırmaq, birləşdirmək, yaxud bir-birinə bağlamaq mənasında da işlədilə bilər.
Misallar:
Fiziki toxuma: "Nənəm əl ilə gözəl xalçalar toxuyurdu." burada "toxumaq" sözü əl ilə xalça hazırlama prosesini bildirir.
Metaforik toxuma: "O, qəribə bir hekayə toxudu." burada "toxumaq" sözü hekayənin yaranma prosesini, fantastik, xəyali elementlərin bir-birinə bağlanmasını ifadə edir.
Başqa bir metaforik istifadədə isə "toxumaq" sözü bir şeyin əsasını, quruluşunu yaratmaq mənasını da verir: "Həyatımızın taleyini öz əllərimizlə toxuyuruq." bu cümlədə "toxumaq" taleyin təşkilini, hadisələrin bir-birinə bağlılığını bildirir.
Etimalogiyasına gəldikdə isə, "toxumaq" sözü qədim türk dillərindən gəlmə olub, kökü "toxu-" fel kökünə dayanır və "birləşdirmək", "qarmaqarış etmək" mənasını verir.
Beləliklə, "toxumaq" sözünün mənası kontekstdən asılı olaraq dəyişir və həm konkret fiziki prosesi, həm də mücərrəd, metaforik mənaları əhatə edir.