Toz-torpaqlı sifəti, əsasən "toz" və "torpaq" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş mürəkkəb bir söz olub, bir yerin, əşyanın və ya səthin toz və torpaqla örtülü, çirkli və ya pis vəziyyətdə olmasını bildirir. Bu, sadəcə tozlu və ya torpaqlanmış demək deyil, həm toz, həm də torpağın birlikdə yaratdığı ümumi bir çirklənmə vəziyyətini ifadə edir. "Toz" sözü kiçik, yüngül hissəcikləri, "torpaq" isə daha iri, ağır hissəcikləri, çox vaxt quru və quruducu bir mühitin əlaməti kimi ifadə edir. Beləliklə, "toz-torpaqlı" sözü bu iki elementin birgə təsirini, daha güclü və daha hərtərəfli bir çirklənmə halını ifadə etmək üçün istifadə olunur.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, "toz" fars mənşəli olub "xırda hissəciklər, tozcuq" mənasını verir. "Torpaq" isə qədim türk dillərindən gələrək "yerin üst qatı, quru torpaq" mənasını daşıyır. Bu iki sözün birləşməsi, sözün ifadə etdiyi mənanın daha qabarıq şəkildə qavranılmasını təmin edir.
Misal üçün, verdiyiniz cümlədəki “yolların toz-torpaqlı olması” ifadəsi yolların sadəcə tozlu deyil, həm də torpaqla örtülü, getməyə çətin, çirkli və bəlkə də quru, sərt bir vəziyyətdə olduğunu göstərir. Bu, "tozlu yollar" və ya "torpaqlı yollar" ifadələrindən daha geniş və daha təsirli bir təsvirdir. Digər nümunələr: “Toz-torpaqlı otaqda nəfəs almaq çətin idi”, “Avtomobil toz-torpaqlı idi, yaxşıca təmizlənməli idi”, “Qədim qəsrin toz-torpaqlı divarlarında tarixin əksi səslənirdi”. Bu nümunələr, sözün müxtəlif kontekstlərdə necə işlədildiyini və mənasının dəyişmədiyini göstərir.