Toz-tozanaq sözü Azərbaycan dilində iki əsas mənada işlənir. Birinci mənada, "toz-tozanaq" ifadəsi hava şəraitinə aid olub, havada asılı vəziyyətdə olan, əsasən quru və kiçik hissəciklərdən ibarət olan toz hissəciklərinin çoxluğunu və sıxlığını ifadə edir. Bu hissəciklər qum, torpaq, bitki qalıqları və ya digər maddələrdən təşkil oluna bilər. Bu mənada “toz-tozanaq” sözü, küləkli havada yüksələn, görməni maneə törədən və tənəffüs sisteminə zərərli təsir göstərən tozlu bir mühitin təsvirinə xidmət edir. Misal üçün, "Külək əsir, qum sovrulur, gözə girir toz-tozanaq" cümləsindəki "toz-tozanaq" sözü məhz bu mənada işlənir – çoxlu miqdarda havada asılı vəziyyətdə olan toz hissəcikləri.
İkinci mənada isə "toz-tozanaq", hər hansı bir məkanın tozlu və ya çirkli olmasını və ya çoxlu sayda tozlu əşyaların bir yerdə olması halı bildirir. Bu mənada, söz birliyi daha çox metaforik mənada işlənə bilər, konkret bir tozlu mühitin yox, ümumi bir qarışıqlıq və ya pozğunluq hissini ifadə edə bilər. Məsələn, "O otaq toz-tozanaq içində idi" cümləsində "toz-tozanaq" ifadəsi otağın çox tozlu və ya qeyri-səliqəli olduğunu göstərir. Qoca alimin yer altından ayrılmaması ilə bağlı cümlədə isə ("Qoca alim yer altından ayrılmayır hələ ancaq") "toz-tozanaq" sözünün birbaşa işlənməməsi, onun kontekstual olaraq istinad edilə biləcəyi bir məkanı, ya da vəziyyəti təsəvvür etməyə imkan verir. Alimin işlədiyi yerin tozlu, dar və köhnəlmiş olması ehtimal oluna bilər.
Etimoloji baxımdan, "toz-tozanaq" sözü "toz" sözünün təkrarlanan və intensivləşdirilmiş formasıdır. "-anaq" şəkilçisi artımı sözün miqdarını və intensivliyini vurğulayır. Bu əlavə, bir çox Azərbaycan sözlərində də müşahidə olunan bir üsul olaraq, mənanı daha da dəqiqləşdirir və gücləndirir.