Utanmaq felinin Azərbaycan dilindəki mənası, lüğətlərdə verilən qısa izahdan daha geniş və dəqiq şəkildə aşağıdakı kimi izah edilə bilər: Utanmaq, bir insanın öz hərəkətlərinə, sözlərinə, ya da xarici görünüşünə görə mənəvi narahatlıq və ya xəcalət hissi keçirməsidir. Bu hissin əsasında özünə, ətrafındakılara və ya ümumilikdə qəbul edilmiş sosial normalara uyğunsuzluq hissi dayanır. Utanma hissi fərqli intensivliklərlə özünü göstərə bilər – yüngül bir qızarmadan tutmuş, ciddi psixoloji narahatlığa qədər.
Utanma hissinin əsas səbəbləri müxtəlifdir: öz davranışının əxlaqi prinsiplərə, sosial normalara və ya qəbul edilmiş davranış qaydalarına uyğun olmaması; başqalarının qarşısında özünü aciz, savadsız və ya qeyri-kafili göstərmə qorxusu; öz görünüşündən, fiziki qüsurlarından narahatlıq; ətrafdakıların mənfi qiymətləndirməsindən qorxmaq; səhv bir iş görmək və bunun fərqində olmaq. Utanmaq hissi bir çox hallarda özünütənqid və özünü təkmilləşdirməyə təkan verə bilsə də, həddindən artıq utanmaq sosial həyatda çətinliklərə və inkişafın ləngiməsinə səbəb ola bilər.
Utanmağın leksik mənası “xəcalət çəkmək”, “üzünü qızarmaq”, “məngənə düşmək” kimi ifadələrlə sinonim ola bilər. Ancaq bu sinonimlər utanma hissinin tam mənasını əks etdirmir. Məsələn, "üzünü qızarmaq" yalnız utanmanın fiziki əlamətini ifadə edir, "xəcalət çəkmək" isə daha çox situasiyanın mənfi nəticələrindən qaynaqlanan narahatlığı ifadə edir. Utanmaq isə daha daxili, mənəvi bir təcrübəni əks etdirir.
Cümlə içində nümunələr:
1. Bolqar öz dilini bilmədiyindən xəcalət çəkdi. (Burada "xəcalət çəkmək" daha neytral bir ifadədir, "utanmaq" isə daha güclü bir hissi ifadə edərdi.)
2. O, səhv cavab verdiyindən utanırdı. (Bu cümlədə "utanmaq" öz hərəkətinin nəticəsindən duyulan mənfi hissi vurğulayır.)
3. Utancaq təbiəti onu insanlarla asanlıqla ünsiyyət qurmağa imkan vermirdi. (Bu cümlədə "utancaq" sifəti daimi utanma hissinə malik olan bir insanı təsvir edir.)
4. Sözlərinin ağırlığını başa düşüb utanmaq hissi keçirdi. (Bu cümlədə utanma hissinin spesifik bir səbəbi - sözlərin ağırlığı - göstərilir.)
Etimalogiyasına gəldikdə, "utanmaq" feli türk dillərinin kökü olan bir sözdür. Utanma hissinin əsasını təşkil edən sosial normaların və mənəvi dəyərlərin dəyişməsinə uyğun olaraq bu sözün semantik sahəsi də zamanla müəyyən dəyişikliklərə uğrayır.