UYUMAQ (f.) - Yuxuya getmək, yuxuya dalmaq, yuxuda olmaq halı. Bu əsas mənasının yanında, kontekstə görə müxtəlif mənalı çalarlar da daşıyır. Ən əsas mənası, insanın və ya heyvanın şüursuzluq halına düşməsi, beyinin istirahət vəziyyətinə keçməsidir. Bu, fizioloji bir proses olub, əzələlərin gevşəməsi, nəbz və tənəffüsün yavaşlaması, hisslərin zəifləməsi ilə müşayiət olunur.
Məsələn, “Nəhayət, uyuyan (f.sif.) uşaq tərpənib gözlərini açdı” cümləsində “uyumaq” sözü birbaşa yuxuda olmaq halını bildirir. Uşaq şüursuz vəziyyətdə olub, sonra oyanır. Bu, sözün ən sadə və ümumi mənasıdır.
Lakin “uyumaq” sözü məcazi mənada da işlənə bilər. “Rahat uyu, qəhrəman əsgər! – Uyuyur məncə məzarında” misalında olduğu kimi. Burada “uyumaq” sözü ölümü, əbədi istirahəti ifadə edir. Qəhrəmanın ölümünün dincliyə bənzədilməsi, yuxu ilə ölüm arasında məcazi bir müqayisə yaradır. “Uyumaq” sözü burada yuxunun dinc və sakit halını ölümün sükunəti ilə əlaqələndirir.
“Uyumaq” sözünün etimologiyası Türkiyə dilləri qrupuna aiddir. Kökü, "uy-" fel kökündən törəyir və "yuxuya getmək", "yuxuya dalmaq" mənalarını ifadə edir. Fərqli dillərdəki qohum sözlərlə müqayisə edildikdə kökün qədimlliyini və geniş yayılmasını təsdiq etmək olar. Sözün -maq şəkilçisi isə məsdər şəkilçisidir və felə məsdər formasını verir.
“Uyumaq” fərqli kontekstlərdə müxtəlif deyim və ifadələrin tərkibində də işlənə bilər. Məsələn, "dərin yuxuya dalmaq", "səssizcə uyumaq", "huzurlu yuxu", "yuxusuz qalmaq" kimi ifadələr “uyumaq” sözünün məna çalarlarını daha da genişləndirir və konkret bir vəziyyəti daha dəqiq təsvir edir. Beləliklə, “uyumaq” sözünün mənası yalnız yuxuya getməklə məhdudlaşmır, həmçinin istirahət, sükunət, ölüm kimi konsepsiyalarla da bağlıdır. Sözün dəqiq mənası həmişə cümlənin kontekstindən asılıdır.