Üfunət sözü Azərbaycan dilində əsasən “pis qoxu, çürümə qoxusu” mənasında işlənir. Lüğətlərdəki “pis iy” tərifi qısadır və sözün ifadə etdiyi semantik genişliyi tam əks etdirmir. Üfunət sadəcə pis bir iy deyil, daha çox çürümə, parçalanma prosesindən, xüsusilə üzvi maddələrin bakteriyalar tərəfindən parçalanması nəticəsində yaranan spesifik, xoşagəlməz bir qoxudur. Bu qoxu, çürüyən ət, bitki, meyvə və ya digər üzvi materiallardan yayılır. Sözün kökü də bu mənanı təsdiqləyir. (Etimoloji araşdırmalar burada lazım ola bilər, əgər sözün mənşəyi barədə daha ətraflı məlumat istənirsə).
Üfunətin sadəcə “pis iy”dən fərqi, onun spesifik bir səbəbə - çürüməyə bağlı olmasıdır. Sadəcə pis iy verən bir şey üfunətli olmaya bilər. Məsələn, yanmış qida pis iy verə bilər, ancaq üfunətli deyil. Üfunət daha çox tərkibindəki üzvi maddələrin bakteriya və ya göbələklər tərəfindən parçalanması ilə əlaqəli bir prosesin nəticəsidir və bu parçalanma prosesinin özünəməxsus bir qoxusu var.
Misallar:
- “Otağı iylənmiş dəri qoxusu kimi bir üfunət bürümüşdü” cümləsində üfunət, köhnəlmiş və çürüməyə başlamış dəridən yayılan spesifik qoxunu ifadə edir. Bu sadəcə “pis iy” deyil, çürümə prosesinin bir əlamətidir.
- “Küçələrdə üfunət” deyərkən, küçələrin təmiz olmaması, zibil yığılması və bunun nəticəsində yaranan çürümə qoxusu nəzərdə tutulur. Bu, sadəcə xoşagəlməz bir iy deyil, sanitariya probleminin göstəricisidir.
- “Çürümüş meyvələrdən üfunət qoxusu yayılırdı.” Burada üfunət, çürümə prosesinin birbaşa nəticəsi olan qoxudur.
Ümumiyyətlə, üfunət sözü, həm konkret bir qoxu, həm də çürümə və parçalanma prosesini ifadə edən bir metafora kimi işlənə bilər. Məsələn, “Cəmiyyətdə üfunət var” deyərkən, cəmiyyətdəki korrupsiya, əxlaqsızlıq və s. kimi pis hadisələrin qoxusunu ifadə etmək üçün istifadə olunur. Bu, figurativ mənada işlənməsidir.