Vaiz (ər. واعظ vā'iẓ) - İslam dinində vəz və nəsihət verən, dini mövzuları xalqa çatdıran şəxs. Klassik mənbələrdə vaizin vəzifəsi yalnız dini mövzulara həsr olunmamış, həmçinin ictimai həyatın müxtəlif problemlərinə, əxlaqi məsələlərə toxunmuş, cəmiyyətdə ədalətin bərqərar olması üçün çalışmışdır. Bu mənada vaiz həm dini lider, həm də ictimai xadim rolunu oynayırdı.
Sözün etimologiyasına nəzər salsaq, ərəb dilindəki "vəz" (وَعْظ) kökünün "nəsihət etmək, öyüdləmək, təlimat vermək" mənalarını ifadə etdiyini görərik. Beləliklə, "vaiz" sözü həmin kökdən törəyərək, "nəsihət edən", "vəz verən", "təlimat verən" kimi mənaları özündə birləşdirir. "Vaiz" sözü yalnız dini məzhəblərin nümayəndələrini deyil, həm də mənəvi dəyərlərə sadiq qalan, ictimai həyatda ədalətin təmin olunması üçün çalışan hər kəsi ifadə edə bilər.
Müxtəlif cümlələrdə "vaiz" sözünün işlənməsinə nümunələr:
- Məşhur vaiz camaata ədalət və səbr haqqında vəz verərək onları yaxşı əməllərə çağırdı. (Burada vaiz, dini mənadadır)
- Həyatın özündə də bir çox vaizlər vardır, onlar öz həyatları ilə bizə nümunə olurlar. (Burada vaiz, daha geniş mənada, ibrət verən şəxs kimi işlənir)
- O, həmişə səmimiyyətin və doğruluğun vaizi olmuşdur. (Burada vaiz, müəyyən ideologiyanın təbliğatçısı mənasında işlənir)
Misal olaraq gətirilən "Vaiz sözünə tutma qulaq, qafil olma kim; Qəflət yuxusunun səbəbi ol fəsanədir" beytində "vaiz" sözü, həm dini vəzifəni yerinə yetirən şəxs, həm də həqiqəti bildirən, insanları qəflətdən ayıran bir səs mənbəyi kimi təqdim olunur. Beyt, dinləmənin əhəmiyyətini və qəflətin təhlükəsini vurğulayır.