Vəl sözü Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında yer alan, əsasən kənd təsərrüfatı ilə bağlı olan tarixi bir termindir. İzahlı lüğətlərdə sadəcə "alt tərəfindəki oyuqlara balaca daşlar keçirilmiş, yaxud yan-yana dəmir dişləri olan ağacdan, taxtadan qayrılmış ibtidai xırman aləti (taxıldöyən)" kimi tərifini görsək də, bu izahı daha geniş və dəqiqləşdirmək mümkündür. Vəl, taxılın saplarından ayrılması üçün istifadə olunan sadə, əl ilə işlədilən bir alətdir. Onun konstruksiyası sadə olmasına baxmayaraq, əsrlər boyu Azərbaycanın kənd əhalisi arasında geniş yayılmış və taxıl istehsalında mühüm rol oynamışdır.
Vəlin əsas hissəsini ağacdan və ya taxtadan hazırlanmış, uzunsov və ya düzbucaqlı bir çərçivə təşkil edir. Bu çərçivənin alt hissəsində oyuqlar olur və bu oyuqlara kiçik daşlar yerləşdirilir. Daşların sayı və ölçüsü vəlin ölçülərindən və istehsal olunan taxıl növündən asılı olaraq dəyişir. Bəzi hallarda daşlar əvəzinə metal dişlər də istifadə olunurdu. Taxıl sapları vəlin üzərinə səpilir və əl ilə sürtülərək saplardan təmizlənirdi. Vəlin işlənməsi əl əməyini tələb edirdi və kifayət qədər vaxt aparırdı, lakin sadəliyi və ucuzluğu səbəbindən uzun müddət kənd təsərrüfatında tətbiq olunmuşdur.
Etimoloji baxımdan, "vəl" sözünün mənşəyi hələ də tam aydın deyildir. Ancaq türkiyə dillərində oxşar mənalı sözlərlə əlaqələndirilə bilər. Bu sözün köhnə türk dillərindən qaynaqlandığı ehtimal edilir. Daha ətraflı tədqiqatlar bu məsələnin aydınlaşdırılmasına kömək edə bilər. Sözün işlənməsi əsasən kənd həyatı ilə bağlı mətnlərdə, xüsusən də kənd təsərrüfatı haqqında yazılmış əsərlərdə rast gəlinir. Məsələn: "Babam hələ də vällä taxıl döyürdü", "Qədim xırman alətləri arasında vəl də var idi" kimi cümlələrdə işlənə bilər.
Qısacası, "vəl" sözü sadə bir taxıl döyən aləti ifadə etməklə yanaşı, Azərbaycan kənd təsərrüfatının tarixi, əmək alətləri və mədəniyyəti ilə bağlı mühüm məlumatlar daşıyan bir termindir. Onun araşdırılması Azərbaycan dilinin zənginliyi və kənd təsərrüfatının inkişaf tarixinin öyrənilməsi üçün əhəmiyyətlidir.