Mət (mət) - Azərbaycan dilində işlənən bu söz, əsasən iki əsas mənaya malikdir. Hər iki məna da qatı, sıx və şirin maye quruluşuna işarə edir, lakin əmələ gəlmə prosesi və kontekstdən asılı olaraq fərqlənir.
Birinci məna: Qaynadılıb suyu çəkilmiş, qatı şirə deməkdir. Bu mənada “mət” sözü, əsasən meyvələrin qaynadılması nəticəsində əmələ gələn yoğunlaşmış şirəni ifadə edir. Məsələn, “albalı məti”, “üzüm məti” kimi ifadələr bu mənaya aiddir. Bu mənada, “mət” sözü qatılaşmış, suyunun buxarlanaraq azalması nəticəsində yoğunlaşmış meyvə şirəsinin ümumi adlandırılmasında işlənir. Burada vurğu, meyvənin öz şirəsinin qaynama və qatılaşma prosesi üzərindədir. Qaynama nəticəsində əmələ gələn qalıq, biraz quru və qatı bir kütlə ola bilir.
İkinci məna: Doşab, mürəbbə və s. bişirilən zaman əmələ gələn köpüyə oxşar, lakin daha sıx və şirəli qatı maddədir. Bu mənada “mət”, qaynama prosesində səthdə əmələ gələn köpüklü, lakin daha qatı və şirin bir təbəqəni ifadə edir. Bu təbəqə, birinci mənada olduğu kimi yalnız meyvə şirəsindən ibarət olmaya bilər, doşab və ya mürəbbə bişirilərkən əlavə olunmuş şəkər və digər komponentlərin qaynama prosesində birləşməsi nəticəsində formalaşır. Beləliklə, “mət” bu kontekstdə daha çox bir yan məhsul, bişirmə prosesinin nəticəsi olaraq yaranan şirəli, köpüklü bir qat kimi təsvir edilə bilər.
Etimalogiyası: “Mət” sözünün etimologiyası dəqiq aydın deyildir, lakin türkiyə dilləri ailəsinə məxsus ola biləcəyi ehtimal olunur. Sözün kökü ilə bağlı daha dərin araşdırmalar aparılmalı və müxtəlif türk dillərindəki sinonim sözlərlə müqayisəsi aparılmalıdır.
Fərqli cümlələrdə işlənmə nümunələri:
- Ana böyük qazan üzərində qaynayan albalı mətinin qarışdırırdı.
- Mürəbbə bişirərkən qazanın dibində qatı bir mət əmələ gəldi.
- Qaynama zamanı əmələ gələn bu qatı mət, dadına görə çox xoş idi.