Monoloq (yun. monos – tək və logos – nitq) ədəbiyyatda, teatrda və kinematoqrafiyada bir şəxsin öz-özünə, yaxud tamaşaçıya (oxucuya) ünvanladığı, fikir, duyğu və hisslərini ifadə etdiyi uzun və ya qısa nitqdir. Monoloq, həm də psixoloji durumun, daxili aləmin, xarakterin təsvirində və hadisələrin gedişatının izahında mühüm rol oynayır.
Monoloqun əsas xüsusiyyəti digər personajlarla dialoq olmamasıdır. O, birtərəfli kommunikasiya formasıdır. Ancaq tamaşaçı (oxucu) üçün monoloq, həmin şəxsin daxili aləminə, düşüncə tərzlərinə, motivlərinə bələd olmaq imkanı yaradır. Bu baxımdan monoloq həm də dramaturgiyanın və hekayəçiliyin güclü vasitələrindən biridir.
Monoloq müxtəlif formalarda ola bilər:
- Dramatik monoloq: Əsasən tamaşalarda, filmlərdə istifadə edilir. Aktyor səhnədə tək qalaraq öz hisslərini, düşüncələrini ifadə edir. Tamaşaçıya ünvanlana bilər, ya da öz-özünə danışa bilər. Məsələn, Hamlet şahzadəsinin məşhur "Olmaq, yoxsa olmaq" monoloqu.
- Lirik monoloq: Daha çox şeir və nəsrdə rast gəlinir. Şair və ya yazıçı öz hisslərini, duyğularını oxucuya çatdırmaq üçün bu üsuldan istifadə edir. Lirik monoloqda subyektivlik üstünlük təşkil edir.
- Daxili monoloq: Personajın daxili düşüncələrini, hisslərini, təcrübələrini ifadə edən bir üsuldur. Yazıda, əsasən, hekayəçi tərəfindən personajın düşüncələrinə giriş yolu ilə verilir.
Monoloqun məzmunu müxtəlif ola bilər: etiraflar, xatirələr, planlar, qərarlar, mühakimələr və s. Əsərin janrından və məqsədindən asılı olaraq monoloqun üslubu, tını, dil seçimi də dəyişir. Monoloqun uzunluğu da müxtəlif ola bilər – qısa, kəskin ifadələrdən tutmuş geniş, ətraflı təsvirlərə qədər.