Ümumiləşdirmə (ərəb. ümumi + -ləşdirmə) - "Ümumiləşdirmək" fellindən törəmiş isimdir. Lüğətlərdəki qısa izahı genişləndirərək daha dəqiq və əhatəli şəkildə izah edək:
Ümumiləşdirmə, müəyyən bir qrup obyekt, hadisə və ya anlayışın oxşar xüsusiyyətlərini birləşdirərək onların ümumi, ümumiyyətləşdirilmiş təsvirini yaratmaq prosesi və ya nəticəsidir. Bu proses, konkret hadisələrin, müşahidələrin, təcrübələrin və ya məlumatların təhlili və sintezindən sonra baş verir. Ümumiləşdirmə nəticəsində əldə edilən ümumi fikir, qanunauyğunluq və ya nəticə, konkret nümunələrdən daha geniş miqyasda, ümumi kontekstdə tətbiq oluna bilir.
Ümumiləşdirmə iki əsas aspektdən ibarətdir:
- Proses olaraq ümumiləşdirmə: Bu, konkret faktların, müşahidələrin və ya məlumatların təhlil edilməsi və onların arasında oxşar xüsusiyyətlərin müəyyən edilməsi prosesidir. Bu proses induktiv məntiqə əsaslanır və konkretdən ümumiyə doğru irəliləməyi əhatə edir. Məsələn, bir alim bir neçə müxtəlif bitkinin fotosintez prosesini araşdıraraq bitkilərin ümumi fotosintez mexanizmini ümumiləşdirə bilər.
- Nəticə olaraq ümumiləşdirmə: Bu, ümumiləşdirmə prosesinin nəticəsi olan ümumi fikir, nəticə, qanun və ya nəzəriyyədir. Bu ümumi nəticə, konkret hadisələrin baş verməsinin səbəblərini, qanunauyğunluqlarını və ya prinsiplərini izah edir. Məsələn, "Yer kürəsinin cazibə qüvvəsi bütün cisimlərə təsir edir" ifadəsi, müxtəlif cisimlərin düşməsinin müşahidəsinə əsaslanan bir ümumiləşdirmədir.
Cümlədə işlənmə nümunələri:
- Tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş məlumatların ümumiləşdirilməsi yeni bir nəzəriyyənin yaranmasına səbəb oldu.
- Bu hadisənin səbəbini anlamaq üçün müxtəlif faktların ümumiləşdirilməsinə ehtiyac var.
- Onun ümumiləşdirilmiş fikirləri hər kəs tərəfindən qəbul edilmədi.
- Elmi tədqiqatların əsas məqsədi, müşahidələrin ümumiləşdirilməsi və qanunauyğunluqların müəyyən edilməsidir.
Qeyd edək ki, ümumiləşdirmə həmişə tam dəqiq olmaya bilər və bəzi hallarda istisnalar ola bilər. Yüksək keyfiyyətli ümumiləşdirmə, kifayət qədər sayda və müxtəlif məlumatlara əsaslanmalı, təhlil metodları düzgün tətbiq olunmalı və nəticələr obyektiv şəkildə təqdim olunmalıdır.