Qəzavətxana (ər. qəzavət + fars. xanə) sözü əslində iki fərqli dilin – ərəb və fars dillərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş mürəkkəb bir söz olub, "qəza" (qəza - hökm, qərar, məhkəmə) və "xanə" (ev, bina, yer) komponentlərindən təşkil olunub. Beləliklə, sözün leksik mənası "qəza evi", yəni dini məhkəmə binası deməkdir.
Tarixən İslam dünyasında qəzavətxanalar, qazıların (dini hakimlərin) ədalət mühakiməsi apardıqları, dini hüquqi məsələlərin həll olunduğu mühüm yerlər olub. Bu binalar adətən məscidlərə yaxın tikilər, həm də məscidin özünün bir hissəsi ola bilərdi. Qəzavətxanada müxtəlif dini qanunlarla bağlı mübahisələr, miras, ailə hüququ, ticarət və digər dini məsələlərə dair iddialar araşdırılırdı. Qazı, Şəriət qanunlarına əsasən hökm çıxararaq, ədalətin bərqərar olmasına çalışardı.
Qəzavətxananın əhəmiyyəti yalnız dini hüquq məsələlərinin həllinə deyil, həm də cəmiyyətdə ədalətin təmin olunmasına, sosial nizamın qorunmasına xidmət etməsindən irəli gəlirdi. Qazıların və ruhanilərin məscidlər və qəzavətxanalarla sıx əlaqəsi bu yerlərin dini və sosial həyatdakı əhəmiyyətini bir daha vurğulayır. Müasir dövrdə isə, bu termin daha çox tarixi kontekstdə istifadə olunur, çünki müasir dövlətlərdə qanunvericilik və ədalət sistemi əsasən dünyəvi prinsiplərə əsaslanır.
Maraqlı fakt kimi, qəzavətxananın memarlıq xüsusiyyətləri və onun məscidlərlə əlaqəsi barədə daha ətraflı məlumat əldə etmək üçün tarixi mənbələrə, o cümlədən tikinti sənədlərinə, təsvirlərə və arxeoloji qazıntılara müraciət etmək lazımdır. Belə araşdırmalar qəzavətxananın sosial, mədəni və dini həyatımızdakı yerini daha yaxşı anlamağımıza kömək edə bilər.