Prototip (yun. prōtótypos - "ilk nümunə", "əvvəlki forma") ədəbiyyatda və incəsənətdə müəllifin əsərinin qəhrəmanını, yaxud digər ədəbi obrazını yaratmaq üçün əsas götürdüyü, ilham mənbəyi olan reallıqdan götürülmüş, həqiqi şəxs və ya hadisədir. Prototip, hər zaman tam olaraq əsərdəki obrazın təsvirinə uyğun gəlməyə bilər; əksinə, müəllif öz yaradıcılıq təxəyyülündən istifadə edərək prototipin xüsusiyyətlərini dəyişdirə, onları gücləndirə və ya zəiflədə bilər, hətta tamamilə yeni xüsusiyyətlər əlavə edə bilər.
Prototipin əsas funksiyası müəllifin əsərə realizm qatmasıdır. Həqiqi bir şəxsin əsas götürülməsi oxucuda inam hissi oyadır və obrazı daha canlı, əyani edir. Lakin, bu, obrazın sadəcə prototipin bir surəti olduğu anlamına gəlmir. Prototip yalnız bir başlanğıc nöqtəsi, yaradıcı proses üçün ilham mənbəyidir. Müəllif prototipin müəyyən xüsusiyyətlərini, davranışlarını, həyat hekayəsini seçirik, onları yenidən şərh edir, bədii üsullarla işləyərək ədəbi obraz halına gətirir.
Məsələn, bir roman qəhrəmanı həqiqi bir şəxsin prototipi ola bilər, lakin onun xarakteri, davranışı, həyat yolu roman müəllifinin təxəyyülünün məhsulu kimi əsərdə təsvir olunacaqdır. Prototip bir tarixi şəxsiyyət, tanış bir insan, və ya hətta müəllifin özünün müəyyən xüsusiyyətləri də ola bilər. Əsas odur ki, prototip ədəbi obrazın yaranma prosesində müəllifin ilham aldığı, onun bədii əsərdəki təcəssümünün əsasını təşkil edən bir real həyat əsasını təmsil edir.
Prototipin ədəbiyyatda istifadəsi müxtəlif janrlarda və üslublarda müşahidə olunur. Roman, povest, hekayə, dram əsərlərində prototiplərdən geniş istifadə olunur. Hətta bədii olmayan əsərlərdə, məsələn, bioqrafiyalarda belə, müəllifin öz subyektiv qəbulu nəzərə alınaraq, prototip konsepsiyasından istifadə edilə bilər. Beləliklə, prototip sadəcə bir “nüsxə” deyil, ədəbi yaradıcılığın mürəkkəb və çoxşaxəli prosesində mühüm rol oynayan bir vasitədir.