Tapdalanmaq – məch. Azərbaycan dilinin zəngin leksikasında "tapdalanmaq" sözü əsasən fiziki bir hərəkəti, daha dəqiq desək, bir səthin üzərində insanların və ya heyvanların ayaqları ilə təkrar-təkrar basılması, əzilməsi hərəkətini ifadə edir. Lüğətlərdə verilən “ayaqlanmaq, ayaqla basdalanmaq, tapdanmaq” kimi təriflər sözün əsas mənasını əks etdirir, lakin mənasının tam dərinliyini və çalarlarını əhatə etmir. “Tapdalanmaq” həmçinin, bir şeyin dəfələrlə, amansızcasına, bəzən isə qəsdən məhv edilməsi, ləkələnməsi, hörmətinin alçalması mənalarını da özündə ehtiva edə bilər. Bu mənada, söz daha çox metaforik işlənməyə malik olur.
Etimologiya: Söz "tapda-" kökündən və "-lanmaq" məchul şəkilçisindən əmələ gəlmişdir. "Tapda-" kökü isə “ayaq altında əzmək, basmaq” mənasını verir. Bu kökün qədim türk dillərindəki izləri də mövcuddur.
İstifadə nümunələri:
- Fiziki mənada: “Bahar yağışlarından sonra çiçəklər tapdalanmışdı.” (Çiçəklərə ayaqla basılmışdı, zədələnmişdi.)
- Metaforik mənada: “Onun şərəfi, adı-sanı tapdalanmışdı.” (Onun hörməti, nüfuzuna zərər dəymişdi.)
- Daha geniş kontekstdə: “Qədim şəhərin küçələri əsrlər boyu tapdalanmış, tarixin izlərini özündə saxlayırdı.” (Küçələr insanların gediş-gəlişindən, tarixi hadisələrdən izlər daşıyırdı.)
- Verilən nümunədəki kimi: "Həyət ağır ayaqlarla tapdalandığından xırman kimi çılpaq və qurudur." (Burada həyətin səthi insanların ayaqları ilə sıx basılaraq zədələnmiş, bitki örtüyündən məhrum qalmışdır.)
Beləliklə, “tapdalanmaq” sözü sadəcə fiziki bir hərəkəti deyil, həm də məcazi mənada istifadə edilən, dərin məna çalarlarına malik olan bir söz olduğunu vurğulamaq lazımdır.