Təkbuynuz sözü, Azərbaycan dilində tək buynuzu olan canlıları ifadə edən sifətdir. Lüğətlərdəki "birbuynuzlu", "taybuynuz" kimi sinonimlərin istifadəsi, sözün əsas mənasını – yalnız bir buynuza sahib olmağı – vurğulayır. Lakin, bu tərif, sözün bütün kontekstual mənalarını əhatə etmir.
Etimalogiyasına nəzər salsaq, "tək" sözünün "bir" mənasını, "buynuz" sözünün isə hər kəsə məlum olan mənasını – heyvanların başında olan çıxıntını – bildiyimiz üçün sözün mənası aydın olur. "Təkbuynuz" termini əsasən mifoloji varlıqları, xüsusilə də bir buynuzu olan at bənzər bir heyvanı təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bu anlamda, "təkbuynuz" sözü, gerçək bir heyvanı deyil, əfsanəvi bir varlığı göstərir.
Sözün istifadəsi müxtəlif cümlələrdə belədir:
- "Təkbuynuz öküz" ifadəsi, adətən, nadir və qeyri-adi bir şeyin təsvirində istifadə olunur. Bu, gerçəkdə mövcud olmayan bir canlıdır və söz bir metafora kimi işlənir.
- "Nağıllarda təkbuynuz atlar tez-tez qəhrəmanlara kömək edirdi." Bu cümlədə, "təkbuynuz" sözü, mifoloji bir varlığı bildirir.
- "Rəsmlərdə təkbuynuzlu atlar əzəmət və saf lütf əks etdirir." Burada "təkbuynuz", estetik bir məna daşıyır, xüsusi bir bədii obrazı təmsil edir.
Beləliklə, "təkbuynuz" sözünün mənası yalnız "bir buynuzu olan" ilə məhdudlaşmır. O, həm gerçək, həm də əfsanəvi kontekstlərdə işlənə bilər, həm konkret bir bioloji xüsusiyyəti, həm də mifoloji bir obrazı, həmçinin metaforik və estetik mənaları ifadə edə bilər. Sözün tam mənasını anlamaq üçün, onun işləndiyi kontekstin nəzərə alınması vacibdir.