Torpaqlanmaq (məch.) Azərbaycan dilində geniş məna kəsb edən bir fe'ldir. Əsas mənası "üstünün və ya yanlarının torpaqla örtülməsi" olsa da, bu məna müxtəlif kontekstlərdə daha geniş şəkildə işlənə bilər. Lüğətlərdəki sadə tərifin genişləndirilmiş versiyasını təqdim edirəm.
Birinci əsas məna: Fiziki örtülmə. Bu, ən sadə və hərfi mənasıdır: bir şeyin, obyektin, bitkinin və ya hətta hissənin üstünün və ya ətrafının tamamilə və ya qismən torpaqla örtülməsi. Misal olaraq: "Qazıntılar zamanı qədim məzar torpaqlanmışdı" və ya "Yağışdan sonra kökləri torpaqlanmış gül solmuşdu". Bu mənada, "torpaqlanmaq" prosesi təbii səbəblərdən (məsələn, yağış, eroziya) və ya süni olaraq (məsələn, əkinçilik, dəfn) baş verə bilər.
İkinci məna: Mənəvi və ya simvolik örtülmə. Bu mənada, "torpaqlanmaq" ifadəsi daha çox gizlənmək, unudulmaq, köhnəlmək və ya əhəmiyyətini itirmək mənasında işlənə bilər. Məsələn: "Əsrlər boyu tarixin səhifələri torpaqlanmış, unudulmuşdur." Və ya "Bu ideyalar, zamanla torpaqlanmış və artıq əhəmiyyət kəsb etmir." Bu mənada, torpaqlanma prosesi bir növ mənəvi və ya tarixi gizlənməni, itirilməni bildirir.
Üçüncü məna: Hərəkətsiz qalma, məhdudlaşma. Nadir hallarda olsa da, "torpaqlanmaq" hərəkət azlığı, məhdudlaşma və ya imkansızlıq mənasında da işlənə bilər. Məsələn, (məcaz olaraq) "Qəflətən ətrafıma çökən qaranlıq, məni torpaqlandırdı." Bu mənada ifadə hərəkət azlığını, özünü təcrid olunmuş hiss etməni bildirir.
Etimologiya: "Torpaqlanmaq" feli "torpaq" sözündən törəmişdir. "Torpaq" sözü türk dillərinin ümumi leksikasına aiddir və yer üzünün üst qatını, bitkilərin yetişdiyi qatı ifadə edir. "-lanmaq" əlavəsinin əlavə edilməsi isə prosesi və ya halını bildirir.
Cümlə nümunələri:
- Bütün bostanlarda kartoflular boğaza qədər torpaqlanmışdı. (Birinci əsas məna)
- Qədim şəhərin qalıqları yüz illərdir ki, torpaqlanmışdı. (İkinci məna)
- Qorxu onu torpaqlamışdı, hərəkət edə bilmirdi. (Üçüncü məna)